Στον καλλιτέχνη φωτογράφο υπάρχει η επιθυμία εάν όχι η ανάγκη για επικοινωνία με το κοινό του. Και είναι αλήθεια ότι το κοινό του καλλιτέχνη διαφοροποιείται ανάλογα με το πόσο εύκολα, πόσο κατανοητά είναι τα μηνύματα που αυτός μέσα από το έργο του στέλνει. Το κοινό του διαφοροποιείται ακόμη και από το κοινωνικό χαρακτήρα, το περιεχόμενο δηλαδή του έργου του. Είναι πιθανόν ακόμη ο καλλιτέχνης να έχει την επιθυμία να δημιουργήσει χωρίς όμως να ενδιαφέρεται άμεσα για επικοινωνία με τους αποδέκτες θεατές της δικής του συγκινησιακής φόρτισης.

Η επικοινωνία δια μέσου της φωτογραφικής αποτύπωσης (μορφή + περιεχόμενο) δεν μπορεί παρά να βασίζεται σε μια γενικευμένη θεώηση της Αισθητικής, ειδωμένης όμως σαν επικοινωνιακό μέσο μέσα από τους συνειρμούς και τις αναλύσεις της σημειολογίας της φωτογραφικής εικόνας. Η πλήρης κατανόηση μιας φωτογραφίας εμπεριέχει στοιχεία ανάγνωσης της γλώσσας της. Οργανώνουμε δηλαδή την ανάγνωσή μας κάτω από ορισμένους κανόνες που μας ωθούν να έχουμε γρήγορα και αποτελεσματικά συγκινησιακές επιθυμίες και φορτίσεις.

Η φωτογραφική γλώσσα αποδίδει γνώσεις και συγκινησιακές φορτίσεις ταυτόχρονα. Μπορούμε λοιπόν να έχουμε παραγωγή συγκινησιακού έργου (στιγμή λήψης) ή αντίληψη του δημιουργημένου έργου (στιγμή απόλαυσης).

Η φωτογραφική εικόνα εξελίσσεται ταυτόχρονα με το ποιοτικό και θεωρητικό της υπόβαθρο.

Η σημειολογία της φωτογραφικής αποτύπωσης γεννήθηκε από την ανάγκη που έχει ο δημιουργός φωτογράφος αλλά και ο θεατής στο να καταλάβει, να εισχωρήσει στην αντικειμενική και υποκειμενική αλήθεια της ανάγνωσης των σημείων των εικόνων και να τοποθετηθεί απέναντι στον κόσμο προσανατολίζοντας ο ίδιος τη σχέση του μαζί του.

Η σημειολογία της φωτογραφικής εικόνας ενδιαφέρεται να δημιουργήσει στο θεατή δημιουργική συνείδηση (αξία) κάνοντάς τον ταυτόχρονα ικανό να μπορεί να πεισθεί πάνω σε συγκεκριμένα γεγονότα ή σε συγκεκριμένες πράξεις. Με το διάβασμα των εικόνων γίνονται δεσμεύσεις για το φιλολογικό στοχασμό.

Ο Σωσσύρ υποστηρίζει ότι το σημείο είναι η "η ολότητα που προκύπτει από τη σύνδεση ενός σημαίνοντος (στην περίπτωσή μας η φωτογραφική εικόνα) και ενός σημαινόμενου (έννοια)". Στον σχηματισμό του σημαίνοντος δεν υπάρχει κανόνας. Ο σχηματισμός είναι αυθαίρετος, είναι μια προσωπική ανάγνωση. Ο επακόλουθος όμως θεσμός των εννοιών σημαίνοντος - σημαινόμενου είναι απόρροια συνειρμών. Σε μια ανάγνωση φωτογραφικής εικόνας λοιπόν βρίσκουμε αυτές τις μορφές (σημαίνοντα) που θα μας παραπέμψουν στις αντίστοιχες έννοιες (σημαινόμενα).

Κατά τον Πηρς, ένα σημείο είναι κάτι που αντικαθιστά κάτι άλλο μέσω κάποιας σχέσης ή ικανότητας, απευθύνεται κάπου (ανθρώπινος νους) και δημιουργεί ένα ισοδύναμο σημείο ή ένα πιο ανεπτυγμένο σημείο. Το σημείο λοιπόν παίρνει τη θέση του αντικειμένου που αντικαθιστά.

Μια φωτογραφία μπορεί να μεταδώσει γνώση και συγκινησιακή φόρτιση.

Η ψυχολογική επίδραση της ανάλυσης μιας φωτογραφίας στον άνθρωπο ή σε μια μερίδα ανθρώπων μπορεί να είναι καθοριστική για τη λήψη αποφάσεων.

Στις περισσότερες περιπτώσεις ο άνθρωπος μέσω των φωτογραφιών βρίσκεται αντικριστά με την πραγματικότητα. Η φωτογραφική εικόνα μπορεί να καταγράψει με το δικό της μοναδικό τρόπο κοινωνικά προβλήματα, πολέμους, όνειρα και προσδοκίες για ένα καλύτερο αύριο της εργατικής τάξης, το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε, να γίνει πληροφόρηση στα μέσα μαζικής επικοινωνίας αλλά ταυτόχρονα να υποστηρίζει θέσεις και αντιθέσεις. Η εμπειρία που αποκτά κανείς διαβάζοντας φωτογραφίες ειδωμένες με την κοινωνική τους μορφή ή με την ιστορική τους μορφή ή ακόμη με την ψυχολογική τους διάσταση, είναι σημαντική.

Στην οπτική επικοινωνία μ' ένα συγκεκριμένο μέσο μεταφέρουμε ένα ή περισσότερα μηνύματα, με τις φωτογραφίες μεταφέρεται το μήνυμα με την παρεμβολή όμως τόσο του χρόνου όσο και του χώρου.

Ο δέκτης-θεατής αποκτά κοινωνική συνείδηση για τα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω του. Οι φωτογραφίες στον τύπο (έντυπες) έχουν λάβει διαστάσεις μεταδόσεως πληροφοριών σε ένα μεγάλο κοινωνικό σύνολο με τη μορφή της ακτινοβολίας προς τους δέκτες-αναγνώστες του εντύπου.

Τη στιγμή που ο δέκτης-θεατής βρίσκεται σε μια κατάσταση α από τις οπτικές πληροφορίες που φτάνουν σε αυτόν από τα διάφορα μέσα μαζικής ενημέρωσης έντυπα, ραδιόφωνο, τηλεόραση ταυτόχρονα και με μια ορισμένη μορφή τον οδηγούν σε μια τραγική συνέπεια να αδιαφορεί πιθανόν για το περιεχόμενο των μηνυμάτων "να υφίσταται μια έκλιση πτώσης σε ναρκωτική παθητικότητα". Έτσι τα μηνύματα ισοπεδώνονται και χάνουν τη δυναμική αλλά και τις διαφορές τους.

Θέλω όμως να πιστεύω ότι κάθε μία φωτογραφία πιθανόν να μπορεί να κάνει μια μικρή επανάσταση, χωρίς να υπάρχει αναγκαστικά πίσω της ένα κοινωνικό και πολιτικό αδιέξοδο, χωρίς να πουλάει προϊόντα πολιτικής, χωρίς να είναι μια κολοσσιαία απάτη, χωρίς ο δημιουργός να αισθάνεται μια απέραντη μοναξιά.

Μπορούμε εάν θέλουμε λοιπόν να δούμε μέσα από τις λουρίδες του φωτός που περνούν από το φωτοφράκτη της φωτογραφικής μηχανής όλα τα αισθητικά και λογικά σημεία ειδώμενα μέσα από το πρίσμα «του εφευρέτη σημείων».

Έτσι εμείς οι δημιουργοί των φωτογραφικών εικόνων αλλά και οι αναγνώστες θα νιώσουμε ότι ακουμπάμε την πραγματική γνώση διαμέσου των εικόνων. Είμαστε απλοί καταναλωτές μαζικής κουλτούρας ή εραστές του ωραίου διαμέσου των φωτογραφικών εικόνων. Όλα ίσως εξαρτώνται από το επίπεδο ανάγνωσης και το βαθμό απόλαυσης με το φωτογραφικό έργο και στο βαθμό επικοινωνίας διαμέσου του έργου με το δημιουργό.

Ο ανθρώπινος πολιτισμός εξελίχθηκε και έφτασε στο πραγματικά αξιοζήλευτο σημείο που είναι σήμερα, χρησιμοποιώντας διαφορετικές πληροφορίες προερχόμενες από οπτικές, ηχητικές και άλλες μορφές γλώσσας με έντονο πάντα χαρακτηριστικό τον κοινωνικό χαρακτήρα.

Γλώσσα δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα ιεραρχημένο σύστημα επικοινωνίας που χρησιμοποιείται για να μεταδώσει μια πληροφορία. Επειδή αποτελείται από σημεία είναι ένα σημειωτικό σύστημα επικοινωνίας. Τα σημεία στην ανάγνωση μιας γλώσσας δεν είναι μεμονωμένα και αδόμητα αλλά αποτελούν οργανωμένα δομημένα συστήματα επικοινωνίας. Μια γλώσσα χρειάζεται εκμάθηση και η κατάκτησή της είναι αποτέλεσμα σκληρής δουλειάς. Όπως η μητρική μας γλώσσα έχει ένα δεδομένο τρόπο σύνταξης, έχει κανόνες γραμματικής και χρειάζεται μελέτη για να κατανοήσουμε το λειτουργικό της και να εκφράσουμε μέσα απ' αυτήν, έτσι και μια οπτική γλώσσα, στη συγκεκριμένη περίπτωση η γλώσσα της φωτογραφίας, έχει τα δικά της στοιχεία, που πρέπει να κατανοήσουμε πλήρως, για να μπορέσουμε να εκφραστούμε μέσα απ' αυτήν.

Το σχήμα της φωτογραφίας, ο χώρος που περιγράφεται ο φωτισμός φυσικός ή τεχνητός, η κίνηση με τη μορφή είτε του ρυθμού είτε του χρόνου, η υφή, η ποιητικότητα στην έκφραση, είναι στοιχεία που, εάν το αναλύσουμε σε βάθος, θα μας είναι πιο εύκολο να καταλάβουμε τη λειτουργία της.

Εάν θέλουμε να αντιληφθούμε και να αναλύσουμε στη συνέχεια τα σημεία της φωτογραφικής γλώσσας, θα πρέπει να πάψουμε πια επιπόλαια και φευγαλέα να βλέπουμε τις φωτογραφίες. Πρέπει να αφιερώσουμε κάποιον ικανό χρόνο στην ανάγνωση μιας φωτογραφίας. Τα σημεία που έχει πιθανόν η φωτογραφία θα διαφοροποιούν την ανάγνωσή της, διότι θα ερμηνευτεί διαφορετικά από τα άτομα, που θα προβούν στην αποκωδικοποίησή της. Αυτό μέχρι ενός σημείου είναι φυσικό, διότι η ανάγνωση της φωτογραφίας δεν είναι θέμα μιας δεδομένης στιγμής. Όπως ο δημιουργός-φωτογράφος τη στιγμή του μαγικού κλικ κουβαλάει ίσως εμπειρίες δεκαετιών, έτσι και ο αποδέκτης-θεατής ανάλογα με την ηλικία του, τις ιδιαίτερες ασχολίες του, την εθνικότητά του, ενίοτε τα χόμπυ του, την κοινωνική του μόρφωση, τις πολιτικές του πεποιθήσεις, θα ερμηνεύσει με το δικό του ξεχωριστό τρόπο τα γεγονότα της κοινωνικής ζωής από τις φωτογραφίες.

Στην οπτική επικοινωνία, όπως και σε κάθε μορφή επικοινωνίας, ισχύουν κάποιες βασικές αρχές. Στην πιο απλή μορφή, στο πιο απλό μοντέλο οπτικής επικοινωνίας έχουμε να κάνουμε μ' έναν πομπό-δημιουργό, ένα τουλάχιστον μήνυμα, το μέσον που χρησιμοποιεί ο πομπός, για να κωδικοποιήσει το μήνυμα και το δέκτη-θεατή. Ο πομπός-δημιουργός πρέπει να προσαρμόσει το μήνυμά του στο μέσο που θα χρησιμοποιήσει, πρέπει να το κωδικοποιήσει δηλαδή. Η κωδικοποίηση αυτή προϋποθέτει τουλάχιστον ένα πρόσωπο ή ένα αντικείμενο για το οποίο γίνεται αναφορά.

Ο δέκτης-θεατής πρέπει να καταλάβει το μήνυμα και να το καταλάβει έτσι, όπως ο δημιουργός-πομπός το συνέλαβε, πρέπει δηλαδή να το αποκωδικοποιήσει σωστά.

Η λειτουργία της οπτικής επικοινωνίας παρίσταται ως εξής:

ΜΗΝΥΜΑ

Πομπός-δημιουργός -----~-----------> ---~-------------> Δέκτης-θεατής

ΜΕΣΟ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Ένα μήνυμα για να μεταβιβαστεί από τον πομπό-δημιουργό στο δέκτη-θεατή προϋποθέτει την ύπαρξη σημείων, ένα μέσο επικοινωνίας και ένα κώδικα επικοινωνίας.

Για να γίνουν κατανοητά τα μηνύματα από το δέκτη-θεατή πρέπει φυσικά πρώτα να αποκωδικοποιηθούν. Η διαδικασία της επικοινωνίας θα θεωρηθεί ότι είναι επιτυχημένη όταν έχουμε εκ μέρους του δέκτη-θεατή πλήρη ανταπόκριση στα μηνύματα, που ο πομπός-δημιουργός στέλνει.

Το σημείο στην οπτική επικοινωνία, εάν αναλυθεί, αποτελείται από ένα ή περισσότερα σημαίνοντα του εικονιστικού μηνύματος και παραπέμπει σ' ένα ή περισσότερα σημαινόμενα. Η σχέση ανάμεσα στους όρους "σημαίνον" και "σημαινόμενο" προκύπτει από το πολιτιστικό επίπεδο των δεκτών-θεατών.

Διαφορετικά θα κατανοηθεί το σημαινόμενο από τους δέκτες-θεατές, ενώ θα υπάρχει πιθανόν μια ταύτιση στο πρώτο στάδιο ανάγνωσης, αυτό δηλαδή της περιγραφής του σημαίνοντος. Όταν θέλουμε να αναλύσουμε μια φωτογραφία με λόγια στην πρώτη ανάγνωση, απλά αναγνωρίζουμε αυτά που η φωτογραφία περιγράφει. Το στάδιο αυτής της ανάγνωσης θα το ονομάσουμε σημαίνον. Το σημαίνον ή τα σημαίνοντα σε μια φωτογραφία λοιπόν πιθανόν να μας προπέμπουν σε κάποιους εγκεφαλικούς συνειρμούς. Την απόρροια απ' αυτούς τους συνειρμούς θα την ονομάσουμε σημαινόμενο.

Το οπτικό μήνυμα, που παίρνουμε μέσω μιας φωτογραφίας, πρέπει, για να το αναλύσουμε σωστά, να εξετάσουμε τους εξής καθοριστικούς παράγοντες:

To περιβάλλον που έχει γίνει η φωτογραφία, την τεχνική, τα είδη των φακών που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά τη λήψη, την υφή της, την τονικότητά της, ψυχροί ή θερμοί τόνοι στο στάδιο της εκτύπωσης, την σύνθεσή της, ακόμη πως λειτουργούν μέσα στη σύνθεσή της τα χρώματα, τα φώτα, οι κινήσεις, ο ρυθμός κ.λπ.

Τη σχέση που έχει η φωτογραφική εικόνα με την πραγματικότητα καθώς και το χωρόχρονο μέσα στο οποίο έχει γίνει αυτή.

Τα σημεία μέσα στη φωτογραφική εικόνα που υποδηλώνουν αυτή ακριβώς τη σχέση.

Πρέπει επίσης να ελεγχθεί η σχέση του πομπού φωτογράφου-δημιουργού με την αντικειμενικότητα του γεγονότος που περιγράφεται.

Πως, γιατί και προς ποια κατεύθυνση ο φωτογράφος "κλείνει". Μόνον, εάν έχουμε ξεκαθαρίσει αυτά τα ερωτήματα, μπορούμε να προσδοκούμε αληθή φωτογραφική ανάγνωση.

Τέλος ο πομπός-δημιουργός φωτογράφος είναι ο μόνος που θα αποφασίσει εάν μέσω της επιδιωκόμενης επικοινωνίας με τους δέκτες των φωτογραφιών του θέλει να απευθύνεται στο "μέσο θεατή", "στην πλατιά μάζα" ή στο εκλεπτυσμένο κοινό του, αυτό του "περιορισμένου κύκλου".

Το πρόβλημα όμως της αποδοχής του έργου από ένα ευρύ κοινό, πιθανόν καμιά σχέση να μην έχει με το εάν ο δημιουργός-πομπός, ο επικοινωνιολόγος φωτογράφος δηλαδή, έχει να επιδείξει τόσο στο περιεχόμενο της δουλειάς του όσο και στη μορφή, με την οποία αυτό προβάλλεται προς τα έξω, αυτά τα επιπλέον διαχρονικά στοιχεία, που θα αναγάγουν τη φωτογραφική του δουλειά σε έργο τέχνης και αυτό σε καλλιτέχνη.

© 1998     Γρηγόρης Βλασσάς.